Biografia

Młodość, edukacja

Uczęszczał do szkoły podstawowej w Droniowicach, gdzie do poznawania muzyki ludowej zachęcił go jego nauczyciel – Juliusz Brommer. Pierwszych zasad muzycznych i gry na instrumentach uczył go Franciszek Ligęza, będący również organistą w kościele parafialnym w Sadowie. W szesnastym roku życia podjął naukę w Niższym Seminarium Duchownym prowadzonym przez Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej w Lublińcu. Już jako uczeń szkoły średniej gromadził i zapisywał pieśni ludowe. Aby się utrzymać i zarobić na czesne, pracował równocześnie w drukarni prowadzonej przez zakonników. W 1934 roku przeniósł się do Katowic. W 1936 roku w trybie eksternistycznym przystąpił do matury w Państwowym Gimnazjum i Liceum w Katowicach. W tyczniu 1937 roku uzyskał świadectwo dojrzałości. Wkrótce potem kontynuował dalszą edukację na Uniwersytecie Warszawskim, studiując prawo. W latach 1937-1938 odbył Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy w Grodnie, który ukończył ze stopniem podporucznika.

Wojenne perypetie

W czasie drugiej wojny światowej brał udział w kampanii wrześniowej jako oficer rezerwy. Trafił do niewoli radzieckiej, później do niemieckiej. Z obu uciekł i powrócił na Śląsk, gdzie przystąpił do podziemnej organizacji antyfaszystowskiej. W 1940 roku miał zostać wywieziony na roboty przymusowe, jednak ukrywając się, rozpoczął pracę jako pielęgniarz w Zakładzie im. św. Józefa dla osób upośledzonych umysłowo w Prószkowie koło Opola. Za działalność konspiracyjną został aresztowany w 1941 roku, skazany na sześć lat więzienia (jako więzień polityczny) i osadzony w zakładzie karnym w Opolu. Później przenoszono go do Katowic, Bytomia i Raciborza. Losy A. Dygacza są w tym okresie pełne niejasności, wymagają zatem dalszych studiów biograficznych.

Nawet w tych ciężkich warunkach zapisywał pieśni więzienne i konspiracyjne (o czym świadczy także ilość pieśni więziennych w jego archiwum), a także miał możliwość gry na organach w więziennej kaplicy. Uciekł podczas ewakuacji więzienia i ukrywał się w bunkrze, aż do stycznia 1945 roku.

Studia i działalność naukowo-badawcza

Po wojnie kontynuował przerwaną edukację w zakresie ekonomii i prawa w Wyższym Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych w Katowicach oraz w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach, gdzie studiował teorię i pedagogikę muzyki, a także na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, gdzie kształcił się jako muzykolog, co zapoczątkowało późniejsze prace naukowo-badawcze z zakresu folklorystyki. Brał udział w Akcji Zbierania Folkloru (1947-1950) organizowanej przez ówczesny Urząd Wojewódzki w Katowicach, a także w Ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (1950-1955), prowadzonej przez Państwowy Instytut Sztuki PAN w Warszawie jako kierownik grupy „Północ” ekipy śląsko-dąbrowskiej. Jego praca stanowiła ogromny wkład w zapis kultury muzycznej Zagłębia (w zakresie rejestracji, zapisu, częściowego uporządkowania oraz usystematyzowania aż trzech tysięcy pieśni Zagłębia Dąbrowskiego). Są one świadectwem bogactwa ludowych tradycji muzycznych i – zdaniem badacza – dowodem istnienia silnie zakorzenionej kulturowo-etnicznej tożsamości tego regionu, która ukształtowała się i przetrwała, pomimo migracji i historycznych perturbacji dotykających ten obszar. Działalność naukowo-badawcza, którą prowadził od 1933 roku, przyniosła również wiele opracowań i publikacji.

W 1962 roku obronił pracę doktorską z zakresu nauk etnograficznych na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1975 roku uzyskał habilitację na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu, natomiast w 1991 roku na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach profesurę.

Działalność pedagogiczna

W latach 1951/1952-1975 prowadził wykłady zlecone z zakresu teorii muzyki, folkloru, psychologii ogólnej i muzycznej w Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. Był pracownikiem etatowym Katedry Etnografii Uniwersytetu Wrocławskiego (1974-1980), a kolejno kierownikiem Zakładu Teorii Muzyki i Folklorystyki Muzycznej w Cieszynie – Filii Uniwersytetu Śląskiego (1980-1992). Do 1999 w tym ośrodku naukowym prowadził seminaria magisterskie. Był promotorem ponad dwustu prac magisterskich z zakresu kultury ludowej różnych regionów Polski, a także dziewięciu rozpraw doktorskich i trzech habilitacji. Wychowankowie Dygacza wspominają go jako niezwykle pomocnego, życzliwego, zaangażowanego promotora, człowieka pełnego pasji i humoru.

Doktoranci Adolfa Dygacza to m. in.: Jadwiga Bobrowska, Dionizjusz Czubala, Alojzy Kopoczek, Alina Kopoczek, Krystyna Turek, Marian Gerlich, Halina Gerlich.

Główne zainteresowania naukowe

Jako pedagog zajmował się teorią muzyki oraz problemami wychowania muzycznego, natomiast jako badacz interesował się zagadnieniami muzyki ludowej, a w szczególności folklorem zawodowym.
Głównymi obszarami badawczymi Adolfa Dygacza były tereny Górnego Śląska oraz Zagłębia Dąbrowskiego. Dzięki jego działaniom rozpowszechniony i udokumentowany został folklor muzyczny tych regionów. Archiwum etnomuzykologa zawiera artykuły muzyczne, sprawozdania koncertowe, felietony do prasy śląskiej, gdyż przez lata Dygacz działał jako krytyk i publicysta muzyczny. Recenzował wydarzenia muzyczne, podejmował problematykę organizacji ruchu muzycznego na Śląsku. Jego pierwsze artykuły, ze względu na cenzurę, były zgodne z panującą ówcześnie polityką partyjnych decydentów.

Wydał serię publikacji o pieśniach pochodzących z różnych części Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, m. in. śpiewniki – zbiory pieśni i studia, związane przede wszystkim z muzycznym folklorem zawodowym.

Popularyzacja folkloru muzycznego

Podejmował wiele działań związanych z popularyzacją kultury tradycyjnej Górnego Śląska. Krótko, w latach 1949-1950 pełnił funkcję instruktora chóralnego Związku Śląskich Kół Śpiewaczych w Katowicach. Prowadził audycje w Rozgłośni Polskiego Radia w Katowicach, gdzie był konsultantem ds. muzyki ludowej. Od 1957 roku współpracował także z telewizją jako recenzent muzyczny, opracowywał repertuar do filmów i audycji realizowanych przez redakcję muzyczną, przewodniczył w komisjach konkursowych, a także utworzył cykl audycji „Z teki folklorystycznej A. Dygacza” (emitowanych w latach 1969-1976). Współpracował także z Zespołem Pieśni i Tańca Śląsk w Koszęcinie oraz z Katowickim Towarzystwem Społeczno-Kulturalnym, gdzie pełnił funkcję kierowniczą w Sekcji Historii.

Kontakty zagraniczne

Warto podkreślić kontakty Dygacza z badaczami zagranicznymi, skupionymi wokół Międzynarodowego Centrum Badań nad Pieśnią Robotniczą, w którym Dygacz był przedstawicielem Polski, co umożliwiało mu współpracę z zagranicznymi folklorystami z dwunastu państw. Pierwszy kongres inicjujący spotkania tej grupy odbył się w 1961 roku w Liblicach koło Pragi, a kolejne w 1965 roku w Valenje (dzisiejsza Słowenia) oraz w Budapeszcie, aż do 1968. W tekście węgierskiej etnograf, Tekli Dömötör, będącym sprawozdaniem z tego wydarzenia, istnieje wzmianka o „fascynujących badaniach A. Dygacza, w których subtelnie przeanalizowano emocje i postawy polskich pracowników przemysłowych, odzwierciedlone w pieśniach”.

Zbieractwo pieśni ludowych

Zbieractwo pieśni ludowych rozpoczął na początku lat trzydziestych ubiegłego stulecia i kontynuował je niemal do końca swojego życia. Pierwsze zapisy nie przetrwały wojennej zawieruchy – zniszczył je hitlerowski „powiernik”, zarządzający gospodarstwem ojca A. Dygacza w okresie okupacji. Materiały zebrane w trakcie służby wojskowej, pozostawione w mieszkaniu studenckim uległy natomiast spaleniu we wrześniu 1939 roku. Wiele dokumentów zostało skonfiskowanych podczas aresztowania przez gestapo.

W zachowanych zbiorach Adolfa Dygacza dominują tradycyjne pieśni ludowe i robotnicze z terenu Śląska Opolskiego, Śląska Cieszyńskiego, Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz Zagłębia Dąbrowskiego, które obejmuje w szerokim wariancie powiat będziński, zawierciański, olkuski, oraz miasta na prawach powiatu – Sosnowiec i Dąbrowę Górniczą, wraz z ich historycznymi dzielnicami. Najważniejsze sto miejsc odwiedzonych podczas badań terenowych folklorysty oznaczono na mapie.

Poza wymienionymi obszarami, Adolf Dygacz prowadził również intensywne badania nad pieśnią hutników na terenie całej Polski. Wśród zachowanych zbiorów znajdziemy także utwory ludowe Beskidu Śląskiego i pieśni obcojęzyczne, pozyskane z licznych źródeł etnomuzykologicznych, zebrane podczas kongresów, konferencji i wyjazdów zagranicznych.

A. Dygacz zapisując tekst pieśni starał się oddać wszystkie usłyszane regionalne odrębności językowe stosując tzw. zapis półfonetyczny, co choć ułatwiało odczytanie i zrozumienie tekstu, zwłaszcza osobom, które nie posługiwały się gwarą, prowadziło do utraty i zatarcia wielu istotnych cech językowych.

Podczas badań terenowych utwory były zapisywane w zeszytach nutowych i rejestrowane na magnetofonach szpulowych marki Grundig 140T, Tesla-Sonet, a także na małym, reporterskim magnetofonie Valiant oraz magnetofonie kasetowym Privileg. Przepisywanie rękopisów z warstwą nutową oraz tekstową następowało później, po powrocie folklorysty „z terenu”. Do tych zapisów służyły maszyny do pisania marki Olympia. Porządkowanie zebranego repertuaru oraz pracę komparatystyczną ułatwiały alfabetycznie układane fiszki, zawierające tytuł pieśni, imię i nazwisko informatora wraz z datą jego urodzenia, miejsce zapisu a także – w niektórych przypadkach – inne warianty melodyczne i tekstowe tych utworów, odkryte i porównane przez A. Dygacza.

Badacz specjalizując się w obszarze folkloru górniczo-hutniczego wypracował swoją koncepcję podziału tematycznego tychże pieśni, która jest uzupełnieniem hasłowej klasyfikacji autorstwa Jana Stanisława Bystronia oraz modyfikacji dodanych przez Jana Sadownika o muzyczne tradycje grup zawodowych.

Pieśni ludowe dzielił na trzy, standardowo przyjęte w folklorystyce obszary:

• pieśni obrzędowe – związane z akcją obrzędu, wykonywane w konkretnym czasie i okolicznościach,
• pieśni zawodowe – opowiadające o zawodzie lub o wykonywanej pracy, obowiązkach i życiu codziennym pracowników kopalni, hut, flisaków, gospodarzy i przedstawicieli innych profesji,
• pieśni powszechne – śpiewane przez lokalną społeczność w różnych okolicznościach, towarzyszące zabawie, a także śmierci – w momentach tragicznych, w związku z ważnymi wydarzeniami historycznymi.

Nagrody

Za swoją działalność otrzymał liczne odznaczenia, w tym: Krzyż Kawalerski Odrodzenia Polski, Srebrny Krzyż Zasługi, Order Sztandaru Pracy II klasy oraz Złotą Odznakę̨ Honorową „Za zasługi dla Województwa Śląskiego”. Był laureatem wielu nagród, m.in.: Nagrody Komitetu ds. Radia i Telewizji, Nagrody Ministra Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Nagrody Ministra Górnictwa i Energetyki, Nagrody Miasta Katowice (1960) oraz Nagrody im. Wojciecha Korfantego nadanej przez Związek Górnośląski (1999). Otrzymał tytuł Zasłużonego Działacza Kultury. Był laureatem „Trzech Powstańczych Skrzydeł”.

Życie prywatne

W latach czterdziestych ubiegłego stulecia zawarł związek małżeński z Klarą Goluzdą z którą miał dwoje dzieci – syna Andrzeja oraz córkę Kornelię, autorkę kilku publikacji z zakresu folklorystyki. W latach osiemdziesiątych ożenił się z Janiną Lipińską, z którą dożył starości, mieszkając w Katowicach przy ul. Wita Stwosza 4, gdzie w 2010 roku umieszczono pamiątkową tablicę.
Pasjonowały go dalekie podróże. Gdy było już to możliwe, wraz z żoną Janiną odwiedził Włochy, Hiszpanię, Portugalię, Niemcy, Francję, Turcję oraz Grecję.
Zmarł 6 kwietnia 2004 roku. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach.

Niniejszy życiorys Adolfa Dygacza został zapisany dzięki licznym rozmowom z Panią Janiną Dygacz. Wszystkie zdjęcia pochodzą z Jej prywatnego archiwum i zostały udostępnione w 2020 roku na potrzebę niniejszego projektu.

Bibliografia:

• Prywatne zapisy Adolfa Dygacza, projekt Digitalizacja zbiorów prof. dr. hab. Adolfa Dygacza, Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”.
• Bulla K., Krajewska A., Życie jako pieśń. Z teki profesora Adolfa Dygacza, Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”, Chorzów 2020.
• Dömötör T., Az első nemzetközi munkásdal-konferencia tanulságai, „Muzsika” t. IV/6, 1961.
• Hojka Z., Adolf Karol Dygacz – etnograf, etnomuzykolog, folklorysta, badacz i znawca kultury Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, nr 28, z.1, 2019.
• Kaszuba D., Krytyka artystyczna Adolfa Dygacza, Wyd. Studeu, Katowice-Ustroń 2004.
• Kaszuba D., Polski folklor muzyczny w badaniach naukowych Adolfa Dygacza, Wyd. Danuta Kaszuba, Katowice 2009.
• http://apps.arcanum.hu/app/ethnografia/view/Ethnografia_1991_102/?query=SZO%3D(munk%C3%A1sdal)&pg=194&layout=s (data dostępu: 8.12.2020).